13 maja Olga Nowaczyk w Gdańsku: Pamiętniki żołnierzy i badania biograficzne

 Serdecznie zapraszamy wszystkie osoby zainteresowane na spotkanie środowe 13 maja o godz. 10.30, D503 WNS UG do wysłuchania wystąpienia dr Olgi Nowaczyk, pt. Pamiętniki żołnierzy uczestniczących w działaniach wojennych jako przykład materiałów uzupełniających badania biograficzne, oraz do dyskusji.

Olga Nowaczyk pracuje w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego i jest członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.
Szerszy opis tematu spotkania w rozwinięciu.

Celem referatu jest próbą zastanowienia się nad rolą w badaniach socjologicznych takich dokumentów osobistych jak pamiętniki. Postanowiłam zadać sobie, jako badaczka wykorzystująca w swojej pracy metodę biograficzną, pytanie czy sensowne jest wykorzystanie wspomnianych dokumentów jako materiałów uzupełniających lub ilustrujących problemy poruszane przez osoby, z którymi przeprowadzam wywiady biograficzne. Badania biograficzne (zgodne z metodologią zaproponowaną przez Fritza Schützego) realizuję w ramach moje pracy habilitacyjnej „Weterani operacji wojskowych XXI wieku w polskim doświadczeniu. Społeczne konstytuowania się nowej grupy społecznej”. Wywiady przeprowadzałam i przeprowadzam z żołnierzami i byłymi żołnierzami, uczestnikami operacji wojskowych poza granicami kraju w Iraku i Afganistanie. Osoby z którymi rozmawiam zostały poszkodowane (straciły zdrowie, sprawność fizyczną bądź psychiczną) na skutek działań wojennych podczas wspomnianych operacji wojskowych. Podczas i po realizacji dotychczasowych wywiadów wyłoniły się pewne problemy, które jako badaczka nie przewidziałam, a które mnie zaskoczyły oraz skłoniły do spojrzenia na badaną problematykę w nowy sposób. Problemy te były/są związane z ważnymi zagadnieniami, które często pojawiają się w badaniach poruszających kwestie traumatycznych przeżyć, mianowicie: etyczność badań, rola badacza w tego rodzaju badaniach oraz obawa przed banalizacją, trywializacją badań. Po zrealizowaniu 30 wywiadów uświadomiłam sobie, że o ile wywiady biograficzne są ciekawą metodą badawczą, pozwalającą odkryć trajektorię cierpienia w jaką „wpadli” weterani na skutek uczestnictwa w działaniach wojennych. O tyle nie pozwalają dotrzeć do tego co czyni doświadczenia weteranów wyjątkowymi, przez charakter wydarzeń, w których uczestniczyli i które to doświadczenia są nie zrozumiałe dla reszty społeczeństwa. Brak wspólnoty doświadczeń z osobami badanymi, obawa przed trywializacją badanego problemu oraz chęć odrzucenia patologizacji i egzotyzacji weteranów jako Innych, i tym samym odejście od zniewalającego nadzoru protekcjonalnego spojrzenia na badaną grupę, charakterystycznego dla większości społeczeństwa, zbliżającego się powoli do granicy wyznaczającego kryterium szacunku, skłoniło mnie do zainteresowania się badaniami pamiętnikarskimi. Uważam, że pamiętniki, jako szczególnego rodzaju dokumenty osobiste, mogą stanowić uzupełnienie realizowanych przeze mnie badań lub być materiałem ilustrującym projekcje stanów umysłu żołnierzy uwikłanych w działania wojenne i readaptację po powrocie do codzienności domowej. Ważność tych dokumentów jest istotna także dlatego, że jest to materiał wolny od wpływu sytuacji badawczej oraz daje możliwość dokonania wglądu w refleksyjną świadomość i indywidualną sferę wiedzy piszącego, a która ze względu na traumatyczność doświadczeń nie zawsze zostaje ujawniona w czasie wywiadu biograficznego. Fenomen pamiętników pisanych przez żołnierzy (bez względu na ich narodowość) polega na tym, że obojętnie w jakie działania wojenne zostali oni uwikłani (I Wojna Światowa, II Wojna Światowa, wojny: w Wietnamie, na Falklandach, Zatoce Perskiej, Iraku, etc.), zagadnienia oraz ich opisy są zawsze obecne w ich pisarstwie i przez to uniwersalne: 1. traumatyczność działań wojennych i ich wpływ na psychikę oraz biografię żołnierzy; 2. trudności związane z readaptacja żołnierzy do codzienności po powrocie do domu, co nierzadko jest kolejnym czynnikiem traumatyzującym, gdyż świat za którym tęsknili, już nie wydaje się ich światem; 3. brak zrozumienia i wsparcia ze strony społeczeństwa i w konsekwencji marginalizacja żołnierzy. Zachodnia socjologia wojska, zwłaszcza amerykańska i brytyjska, często wykorzystują metodę pamiętnikarską  w celach: diagnostycznych (diagnozowanie problemów z jakimi muszą zmierzyć się żołnierze powracający do domu z działań wojennych oraz jakie to stanowi wyzwanie dla ich rodzin); terapeutycznych (dla żołnierzy i ich rodzin) oraz popularyzatorskich, gdzie pamiętniki traktowane są jako świadectwo szczególnego rodzaju doświadczenia obcego reszcie społeczeństwa i pozwalającego zrozumieć/zdefiniować czym jest wojna, a także jaka jest jej natura oraz wpływ na życie żołnierzy. Ten ostatni cel jest w badaniach pamiętnikarskich o tyle istotny, że pozwala weteranom wyjść z cienia, przestać być człowiekiem marginalnym i przez swe doświadczenie obcym w społeczeństwie, a społeczeństwu zrozumieć tę specyficzną grupę społeczną. W Polsce metoda pamiętnikarska jest wykorzystywana przede wszystkim w procesie leczenia jako jedna z wielu metod terapeutycznych pozwalających żołnierzom przepracować traumatyczne doświadczenia. Nieczęsto wykorzystuje się w Polsce pamiętniki do celów, o których wspominałam powyżej. Mimo, że wspomnień byłych żołnierzy, weteranów działań wojennych (zwłaszcza II Wojny Światowej) jest dość dużo, to przede wszystkim koncentrują się one na opisywaniu m.in. bohaterstwa czynów, często są też bezkrytyczne. Natomiast rzadko ich autorzy opisują konsekwencje tych doświadczeń  na swoje życie. Tymczasem poza granicami Polski materiał pamiętnikarski jest bardzo zróżnicowany, co pozwala podzielić go na: 1. pamiętniki – blogi (pisane na bieżące w czasie działań wojennych, następnie wydane w formie książkowej); 2. pamiętniki żołnierzy uczestniczących w działaniach wojennych (napisane po powrocie do domu); 3.  pamiętniki osób, które towarzyszyły żołnierzom podczas działań wojennych (np. dziennikarzy, lekarzy, duchownych); 4. zbeletryzowane pamiętniki; 5. pamiętniki pisane przez rodziny żołnierzy. W referacie zamierzam skupić się na pamiętnikach pisanych przez żołnierzy uczestniczących w działaniach wojennych. Z powodu niedostatecznej ilości, w języku polskim, wspomnianych materiałów oraz biorąc pod uwagę uniwersalność opisywanych w nich problemów postanowiłam użyteczność pamiętników jako metody uzupełniającej badania biograficzne przedstawić na przykładzie trzech pamiętników: Colbiego Buzzella „My War. Kiling Time in Iraq”, Davida Bellavii „House to House. A soldier’s memoir” i Guya Sajrego „Zapomniany żołnierz”. Wybór tych pamiętników był celowy, ponieważ przedstawiają one w sposób brutalność działań wojennych na biografię żołnierzy i sa dobrą ilustracją refleksyjnej świadomości piszących. Są źródłem ukazującym osobowość pamiętnikarzy w związku z ich otoczeniem, ich wzory postaw i akceptowanych wartości oraz relacji z społeczeństwem. Próba zmierzenia się z takim materiałem oraz potraktowanie go jako uzupełnienie badań biograficznych jest o tyle istotna, że może stanowić podstawę do promowania w Polsce badań pamiętnikarskich służących do realizacji celów diagnostycznych, terapeutycznych i popularyzatorskich, o których wspominałam, a które mogą służyć nie tylko samym autorom, ale także społeczeństwu czy osobom (socjologom, psychologom, pracownikom socjalnym, innym żołnierzom, wojsku, etc.) na co dzień mającym kontakt z weteranami nie tylko w życiu zawodowym ale i prywatnym.