Nowa książka Anny Kłonkowskiej

Dobra wiadomość! Krótko prze świętami w Wydawnictwie Uniwersytetu Gdańskiego ukazała się najnowsza książka Ani Kłonkowskiej Płeć: dana czy zadana? Strategie negocjacji (nie)tożsamości transpłciowej w Polsce.

W recenzji wydawniczej profesor Renaty Ziemińskiej czytamy:Książka prezentuje badania jakościowe na temat tego, jak społeczeństwo polskie pojmuje nietypowe tożsamości płciowe oraz jak w naszym społeczeństwie radzą sobie osoby transpłciowe. Autorka przeprowadziła wywiady pogłębione z osobami transpłciowymi i zidentyfikowała szereg strategii negocjacyjnych, które umożliwiają społeczne funkcjonowanie takich osób. W wypowiedziach swoich rozmówców odnajduje wcześniej znane teorie z zakresu trans studies ale także odkrywa nowe tendencje.

Książka jest inspirowana teorią władzy/wiedzy Michela Foucaulta, teorią osób napiętnowanych społecznie Ervinga Goffmana, teorią tabuizowania tego, co nieklasyfikowalne Mary Douglas i teorią performatywności płci Judith Butler. Teorie te pokazują, że społeczeństwo które funkcjonuje w oparciu o binarny podział płci, w sytuacji pojawienia się nietypowej tożsamości stosuje różne sposoby oswajania problemu: klasyfikację transpłciowości jako zaburzenia, tabuizację czyli milczenie i społeczną niewidzialność osób transpłciowych, traktowanie ich jako osób, które stanowią zagrożenie (wstyd, piętno) czy przeniesienie ich w sferę sacrum, aby oddalić od codzienności. Przykładem tej ostatniej strategii jest to, że łatwiej akceptujemy „nienormatywne płciowo osoby celebryckie – są to bowiem osoby z „innego świata”, o wiele trudniej nam jednak zaakceptować osoby transpłciowe, które spotykamy w ‘zwykłym’ życiu” (s. 133).

Wymienione teorie były inspiracją ale także zostały poddane weryfikacji w toku badań empirycznych prowadzonych przez Annę Kłonkowską w Polsce. Autorka przeprowadziła wywiady pogłębione z 46 osobami transpłciowymi, 16 trans mężczyznami, 19 trans kobietami i 11 osobami niebinarnymi z okolic Trójmiasta, Warszawy i Wrocławia. Dane uzyskane w wywiadach zostały dodatkowo uzupełnione przez analizę forum internetowego transseksualizm.pl oraz publikowane biografie osób transpłciowych.

Efektem tych badań jest lista strategii stosowanych przez osoby transpłciowe w Polsce, ujawnionych w wywiadach. Pierwsza strategia, to myślenie mitologiczne i naiwna wiara w magiczną transformację. Ta dziecięca strategia jest kompensacją cierpienia w realnym świecie. Druga strategia to utożsamienie się z jednostką chorobową, które przynosi chwilową ulgę. Chroni bowiem przed oskarżeniem o fanaberię czy wykolejenie, daje zrozumienie swojej sytuacji i poczucie przynależności do pewnego typu ludzi ale z czasem okazuje się formą patologizacji. Trzecia, najczęściej stosowana, strategia to asymilacja do dychotomii w dwu przeciwstawnych formach: zaprzeczania swojej tożsamości (np. dla dobra dzieci i trwania związku) lub dopasowania się (na poziomie ciała, dokumentów, ekspresji) do nowej roli zgodnej z odczuwaną tożsamością. Ciekawą obserwacją przy tej strategii jest zjawisko wykluczania wykluczonych, czyli unikania towarzystwa osób, których passing jest mniej doskonały i których towarzystwo mogłoby zdemaskować bycie osobą transpłciową. Wywiady Kłonkowskiej potwierdzają teorię Goffmana o strategiach obronnych osób napiętnowanych i kosztach strategii asymilacji. Potwierdzają też doświadczenie już wcześniej opisane (Whipping Girl Julii Serano), że sytuacja trans kobiet jest trudniejsza w porównaniu do trans mężczyzn. Trans kobiety podlegają „mechanizmom napiętnowania i wykluczenia społecznego nie tylko ze względu na przekraczanie granic tradycyjnie rozumianej dychotomii płci, ale również ze względu na kierunek ich tranzycji” (s.134).

Czwarta strategia to coming out i aktywizm. W książce mamy ciekawe historie polskich aktywistów (Marcin Rzeczkowski, Wiktor Dynarski, Anna Grodzka, Edyta Baker), które pokazują koszt aktywizmu ze strony życia prywatnego (publiczny coming out i widoczność narażają na ostracyzm). Piąta strategia to „naginanie” płci. Coraz większa liczba osób transpłciowych w Polsce nie chce wpisywać się w binarne normy płciowe i wybiera tożsamość niebinarną. W ten sposób odzyskują władzę nad swoim ciałem, któremu nadają znaczenie poza normami płciowymi.

W książce ważna jest warstwa pokazująca wewnętrzne zróżnicowanie społeczności osób transpłciowych. Z jednej strony jest nowa tendencja niebinarności, a z drugiej są osoby, które czują się esencjalnie kobietami i mężczyznami. Dla tych ostatnich, osoby niebinarne, podobnie jak transwestytyczne, są niewygodne, ponieważ w jakiś sposób kwestionują esencjalną tożsamość u osób transpłciowych. Z kolei osoby transpłciowe niebinarne widzą esencjalne tożsamości jako przejaw zniewolenia binarnym systemem płci. Autorka twierdzi, że „szerzenie rzetelnej wiedzy na temat transpłciowości, jak i przyzwyczajanie otoczenia do obecności osób transpłciowych poprzez ich większą widoczność dzięki otwartym comingoutom może pomóc w zwiększeniu akceptacji społecznej” (s. 135).